Nieważność umowy kredytowej
Wpływ nieważności postanowień umowy na treść zobowiązania kredytowego
Posiadacze kredytu denominowanego do franka szwajcarskiego w aktualnym stanie prawnym mogą jedynie dochodzić swoich praw na drodze postępowania sądowego. Wobec braku systemowych rozwiązań problemów tej grupy kredytobiorców muszą oni przygotować się na długi i skomplikowany proces cywilny. Jednak konstruując żądanie pozwu warto rozważyć, jakie mogą być skutki stwierdzenia nieważności całości bądź części postanowień umowy kredytowej, zwłaszcza w perspektywie konieczności zwrotu tego co strony sobie wzajemnie świadczyły. Poza tym należy oszacować, czy istnieją szanse na uznanie całej umowy za nieważną, czy tylko jej określonych części.
Przesłanki nieważności umowy kredytowej
Umowy kredytowe podlegają trzem podstawowym grupom regulacji: prawu bankowemu, zasadom ochrony praw konsumentów oraz przepisom Kodeksu cywilnego (ustawa z dnia 23 kwietnia 1966 roku, t.j. Dz.U. z 2018 roku, poz. 1025). Umowa zawierana pomiędzy kredytobiorcą a kredytodawcą nie odbiega swoim schematem od innych kontraktów prawa prywatnego, a więc musi spełniać podstawowe wymagania określone w Kodeksie cywilnym. Stąd też przede wszystkim umowa kredytu nie może stać w sprzeczności z naturą tego stosunku prawnego, ustawami i zasadami współżycia społecznego (art. 3531 KC). Jednocześnie charakter stosunku prawnego ustala się na podstawie treści oświadczeń woli stron, dokonując ich wykładni zgodnie z art. 65 KC oraz w oparciu o całokształt okoliczności towarzyszących realizacji umowy. Dlatego też wyrażona w art. 3531 k.c. zasada swobody umów, w myśl której stronom umowy gwarantuje się możliwość wyboru rodzaju stosunku prawnego, który będzie je łączył, nie oznacza dowolności kreowania stosunków prawnych (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 22 lutego 2018 roku, sygn. akt III AUa 402/17). Stąd też, jeżeli strony zawierając umowę kredytu przekroczą ustawowe ramy swobody umów, ich kontrakt może zostać uznany za nieważny, co pociąga za sobą taki skutek, jakby do jego zawarcia nigdy nie doszło (art. 497 w zw. z art. 496 KC). Jednak w przypadku kredytów frankowych podstawowe znaczenie ma ustalenie, czy należy uznać całość umowy za nieważną, czy też tylko jej niektóre postanowienia.
Zakres nieważności umowy kredytu frankowego
W ślad za rozwiązaniami Kodeksu cywilnego nauka prawa wyróżnia bezwzględną i względną nieważność czynności prawnych. Z pierwszą z nich mamy do czynienia np. w przypadku złożenia oświadczenia woli pod wpływem błędu (art. 84 KC), natomiast z drugą przede wszystkim w sytuacji przekroczenia zakresu swobody umów. Jednak należy pamiętać, że jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana (art. 58 § 3 KC). Wynika z tego, że nieważność części postanowień umowy powoduje nieważność całej czynności, jeśli – zgodnie z wolą stron – bez klauzul dotkniętych nieważnością czynność w ogóle nie byłaby dokonana. Oczywistym jest, że stwierdzenie nieważności nawet tylko niektórych postanowień umowy istotnie modyfikuje całość stosunku zobowiązaniowego. Stąd trudno byłoby uznać racje przemawiające za koniecznością trwania stron w łączącym je stosunku, skoro uległ on z przyczyn obiektywnych modyfikacji. Jednak ciężar udowodnienia okoliczności świadczących o tym, że bez określonych postanowień umowa nie zostałaby zawarta spoczywa na tym, kto na nie się powołuje (zob. P. Księżak, Komentarz do art. 58 Kodeksu cywilnego, Lex 2014).
Zastosowanie powyższych zasad w realiach spraw „frankowiczów” niesie za sobą bardzo poważne skutki prawne, szczególnie w zakresie rozliczenia się stron ze świadczeń dokonanych na podstawie nieważnych postanowień. Jeżeli stwierdzi się nieważność całej czynności, strony muszą zwrócić sobie wszystko co sobie nawzajem świadczyły – a więc powrócić do takiego stanu jakby umowa nigdy nie została zawarta. W umowach kredytowych chodzi przede wszystkim o zwrot otrzymanych i pobranych środków. Zagadnienie to komplikuje się w sytuacji, gdy stwierdza się nieważność jedynie części postanowień umowy przy zachowaniu mocy obowiązującej pozostałych. W takich okolicznościach należy dokładnie ocenić jakie świadczenia wynikały z nieważnych postanowień, a tym samym podlegają zwrotowi. W praktyce – biorąc pod uwagę dodatkowe trudności np. z waloryzacją świadczenia – wybór takiego rozwiązania może okazać się bardzo problematyczny. Stąd w zdecydowanej większości przypadków w sprawach „frankowiczów” korzystniej jest dążyć do stwierdzenia nieważności całości umowy.